در این کتاب پردامنه، یکی از معتبرترین مورخینِ فرهنگیِ روزگارِ ما به پرسش عمدهای دربارۀ تجربۀ انسانی میپردازد و تلاش دارد تا آن را به شیوۀ «علمی» فهم کند. بروس مازلیش در این کتاب دستاوردها، ناکامیها و امکانات علوم انسانی را در نظر میگیرد، عرصهای که او تعریف گستردهای از آن به دست میدهد تا شامل علوم اجتماعی، ادبیات، روانشناسی، و مطالعات هرمنوتیکی باشد. مازلیش بر اساس آثار مورخین و فیلسوفانِ پیشین ترکیبِ نو و بدیع و پرباری از سرشت و معنای علوم انسانی عرضه میکند. نویسنده با آغاز از گذشتۀ دوردستِ انسان، ضمن گذر از "عصر اکتشاف" به زمان حاضر، آن دانشی را به بحث میگذارد که علوم انسانی داعیهدارِ آن است. او آرمانهای اثباتگراییِ الگو گرفته از علوم طبیعی را در کنار گرایشهای تعبیریِ ناگزیر، بهدقت وارسی میکند. مازلیش در جریانِ تحلیل روشِ علمی و جامعۀ علمی، نقشهایی را که اینها در علوم انسانی میتوانند یا بایستی ایفا کنند میکاود. رویکرد بروس مازلیش آشکارا میانرشتهای است و بحث را به موضوعاتی از جامعۀ مدنی گرفته تا جهانیشدن و برهمکُنشِ انسانها و ماشینها میکشاند تا به مبحث فکربرانگیزِ «آگاهی تاریخی» راه بَرَد.
من ذوقی به پستمدرنها ندارم اما سوای بحث "قدرت" میشل فوکو، تعبیر "فضایگفتمانی" آنها هم به گمانم از میراثهای ماندگار ایشان است. انعقاد "فضایگفتمانی" است که آبستن جهش ذهنها و به پیش راندن "تمدن"هاست.
ما در تاریخ مسلمانی خودهامان، آنچه را که به "تمدناسلامی" شهره شده است وامدار چالش عظیمی هستیم که نهضت ترجمهی اوان عباسیان با وارد کردن اندیشهی یونانی رقم زد تا معتزلیان برآمدند و علم کلام معتزلی را تدوین کردند و "رسائل اخوانالصفا" در بصره نگاشته شد که دانشنامهای گشت. کتاب "المجسطی" بطلمیوس و آثار بقراط و جالینوس به عربی ترجمه شد و زیربنای کار منجمان و پزشکان مسلمان گردید؛ آثار ترجمه شدهی اقلیدس نقطه آغاز ریاضیدانان مسلمان شد و زیجها ساختند و الخوارزمیها به بار آمدند و ارسطوی ترجمه شده را فارابی شرح کرد و بوعلی نوآوریها در آن نمود و ابنرشد در اندولوسیا مفسر ممتاز ارسطو گردید و اوی فراموش شده را ازنو به دامن اروپا افکند تا انقلاب الاهیاتیِ توماس اکویناس رقم خورد که بحرانی در الاهیات خفته در رؤیای افلاطونی-نوافلاطونی کاتولیسیسم به وجودآورد که راه به اعلامیهی سال ۱۲۷۷ میلادی اسقف پاریس و همدلی پاپ با آن بُرد که شورش نومینالیستی ویلیام اوکامی را در پی آورد که رستنگاه تجربهگرایی گردید و قرون وسطا را به پایان برد و قرون جدید آغاز شد (سال فتح کنسنتانتینوپل به دست سلطان محمد فاتح).
"فضای گفتمانی" مثل یک واکنش زنجیرهای اتمی است که رو به انفجار "حجمبحرانی" دارد. این انفجار بود که در ما خیزش تمدنی قرون سوم تا ششم هجری را پرداخت: از فارابی تا بیرونی، از ابن مسکویه تا بوعلی، از بوعلی و خیام تا خواجه نصیر و محمد ابن زکریای رازی و بسیاران کم نامونشان دیگر که هریک یَلان بودند...تا آنکه اشعریگری غالب آمد و امام محمدغزالی برآمد و اینان "تمدن اسلامی" را به قتل آوردند تا قرنی بعدتر مولانای فرهمند و اشعری ما "پای استدلالیان را چوبین انگاشت" و "دست در دیوانگی زد" (آزمودم عقل دوراندیش را، بعد از این دیوانه سازم خویش را)، تا مُردیم و پوسیدیم و سنگواره شدیم! دیگر "گفتمانی" نبود!
اما در اروپا، انقلاب نومینالیستیِ مومنانه و اشعریگونِ اوکامی و هوادارانِ پرشمارش که خواستند همچون غزالی عقل را به قتل آورند تا "ایمان"ها سست نگردد، ناموفق ماند؛ ایمانها دستخوش بحران شد و عقلانیت برآمد؛ کاتولیسیسم سکتهی مغزی کرد و نهضت اصلاح دینی بپا شد.
آن عقلانیت که از سوءقصد نومینالیستهای مومن جَست، راه تجربهگرایی را گشود و "بنیاد علم" را بنیان نهاد، اروپا کتاب یونانیت را از نو گشود و "کلاسیکها" را از نو کشف کرد، شیفتهی رواقیونِ مشرک یا ندانمانگار شد، "فضای گفتمانی" نوتری حاصل آمد و انفجار آگاهی و اندیشه پشت انفجار واقع شد تا که امروز در کار ساختن و تولید انبوه واکسن کووید-۱۹ است و دیروز هم "تاکسیفضایی" شرکت اسپیسایکس را با چهار سرنشین به ایستگاه فضایی فرستاد و بهزودی نخستین نیروگاه فیوژن اتمی را در آلمان و انگلستان افتتاح خواهدکرد که عصر سوختهای فسیلی را به پایان خواهد بُرد.
اگر عقلانیت "علوم طبیعی" را به راه انداخت، که انداخت، از حدود سه قرن پیش به فهم "انسان" هم پرداخت. اما این راهی سخت دشوار و سنگلاخآسا بود. "انسان" آن ماهی لزجی بود که از همهی چنگهای فاهمه میگریخت! بروس مازلیش در "دانشهای ناروشن" به این گریزپایی پدیده "انسان" از تور فهمها میپردازد و این پرداختن را در چشمانداز سهقرنی "علوم انسانی" به معاینه مینشیند.
تعارضی که مسئلهی گیجکنندهی "انسان در مقام سوژهی شناسا برای فهم انسان بهمنزلهی اُبژهی شناسایی" در بر دارد، پروژهی دشوار مازلیش در این کتاب است.
علی جوادزاده
شما می توانید با ثبت نظر و امتیاز خود ما را در بهبود محصولات یاری رسانید .